باسمه تعالی

قرآن و بهداشت تن و روان

مقدّمه

صحیفه صدق، صحّت و سلامت انسانها را مورد توجّه و اهمیّت قرار داده و آنان را به رعایت بهداشت تن و روان فرا خوانده است. هنگامی که کسی به کس دیگر سلام می کند، از خدا درخواست سلامت برای او می نماید و در چندین آیه از قرآن این واژه به کار رفته که نشانگر ارزش گذاری به این مسأله است. مفاهیمی همچون خوردن خوراکی های حلال و پاکیزه، پرهیز از
خوردنی های حرام، خوردن عسل به عنوان شفاء، تحریم گوشت خوک و گوشت مردار، وجوب روزه به عنوان یک وظیفه شرعی، تحریم شراب، طهارت و غسل و تیمّم، پوشیدن لباس پاکیزه، تحریم جهاد و روزه برای افراد بیمار، شیر خالص و گوارا، گوشت تازه ماهی و ... که در قرآن مطرح شده است ژرف نگری قرآن گران مایه را در مورد بهداشت تن و روان نشان می دهد. هشدارهای حلال و حرام های حکمت حکیم از نظر پزشکی به ثبوت رسیده است و فلسفۀ هر یک از این اوامر از نظر بزرگان دین و دانشمندان علوم طبیعی و بهداشت بیان شده است. حبل المتین حق پاک است و جز مطهّرین نباید آن را لمس کنند و صاحب این صحیفه دارای اسماء حُسنا همچون طبیب، طاهر و شافی است و پیام آور وحی های خدای واحد، نظافت را از ایمان می داند و در مورد استفاده از مسواک در بهداشت دندان، شستن لباس، کوتاه کردن ناخن و ... در نهج الفصاحه توصیه فرموده است. جسم و جان انسان از نظرگاه ذکر عزیز به اندازه ای ارزشمند است که خودآزاری و خودکشی را گناه کبیره می داند و انجام بعضی از واجبات را که ممکن است به افراد بیمار صدمه و آسیب برساند، ممنوع می کند. از آنجایی که عقل سالم در بدن سالم است، اگر جسم ها به علّت سوءتغذیه رنجور شود، قدرت تفکّر و تعقّل از انسان سلب می گردد و اراده اش ضعیف می شود. از این روست که پیامبر اسلام (ص) و ائمّۀ بزرگوار که وظیفه و مأموریت آنان رسانیدن احکام خدا به مردم است، گاهی به مناسبت، خواص خوراکی ها را بیان فرموده اند و در مورد بهداشت تن و روان توصیه های بسیاری نموده و خود به طور عمل به رعایت این امور پرداخته اند. آنان برای تأمین سلامت و سعادت انسانها امور مادّی و معنوی را به موازات یکدیگر مورد بررسی و توجّه قرار داده و در روزگاری که اطّلاعات طبّی و غذاشناسی بسیار محدود بوده است، با بصیرت کامل خود، خواصّ غذاها و داروها را بیان کرده و انسانها را در این زمینه آگاه کرده اند. تحقیقات امروزه علوم پزشکی با سخنان سرمدی و استوار آنان تطابق کامل دارد و تضادی میان آنان نیست، هرچند که قرآن کتابی است که حرف حرف واژه های آن قابل تفسیر است و در دل هر آیه ای صدها معنی شگفت و عمیق نهفته است که شاید تا به امروز نیز قطره ای از آن اقیانوس بی انتها و ژرف در کام اندیشه ی ما نچکیده باشد. در نهج البلاغه که اخوالقرآن است حضرت علی (ع) از تأثیر عوامل زیست محیطی در سلامت انسان سخن می گوید و توصیه می کند که در آغاز سرما خود را بپوشانید (حکمت 128). و نیز در موارد بسیاری برای سلامت جسم و روح دعا نموده است.

مطهَّره و شفاء که دو نام از نامهای قرآن می باشند دلیل اهمیّت پاکیزگی و نظافت از نظر قرآن است.

هدف از این پژوهش بررسی و دستیابی به مطالبی درباره رعایت بهداشت تن و روان از دیدگاه قرآن می باشد که در حدّ توان موضوعاتی در هیجده بخش در این مورد ذکر شده است.

 

1- خوردن رزق های حلال و پاکیزه

آیه 168 سوره بقره می فرماید : « ای مردم! از آنچه در زمین، حلال و پاکیزه است بخورید و از گام های (وسوسه انگیز) شیطان، پیروی نکنید. به راستی که او دشمن آشکار شماست.»

اسلام همواره مردم را به بهره بردن از نعمت های پاک و حلالِ خداوند، سفارش نموده و با هرگونه رهبانیّت و زهد بی جا مبارزه می نماید. لذا هم خوردنی های ناسالم را از شیطان می داند؛ « انّما الخمر ... رجس من عمل الشّیطان » و هم نخوردن نابجا را گام شیطان می داند؛ « کلوا ... و لا تتّبعوا خطوات الشیطان » زیرا در برخی از نقل های تاریخی آمده است که بعضی از طوائف عرب، قسمتی از زراعت و حیوانات را بدون دلیل بر خود حرام کرده بودند و گاهی نیز این تحریم ها را به خداوند نسبت می دادند. آیه نازل شد تا رفع ابهام شود.

اسلام به زندگی مادّی انسان توجّه کامل دارد و در رأس آنها نیازهای غذایی است که در این مورد، دهها آیه و صدها حدیث آمده است. یکی از وظایف انبیا نیز بیان خوردنی ها و آشامیدنی های حلال و حرام برای مردم است.¹[1]

خوردن رزق های حلال و پاکیزه که یکی از اصول مهم بهداشتی است، موجب سلامت جسم و در نتیجه سلامت روح
می گردد و پیامبر اکرم فرمود : « من اکل من الحلال القوت صفا قلبه و رق و دمعت عیناه و لم یکن لدعوته حجاب »؛ کسی که خوراکش حلال باشد، قلبش با صفا و نازک می شود. چشم های او از خوف خدا اشکبار می گردد و دعای او به اجابت می رسد.²[2]

و نیز در آیه 172 سوره بقره در مورد خوردنی های طیّب چنین سفارش شده است :

« ای کسانی که ایمان آورده اید! از نعمت های پاکیزه ای که به شما روزی داده ایم بخورید و شکر خدا را به جای آورید. اگر فقط او را پرستش می کنید. »

هدف اصلی از آفرینش نعمت های طبیعی، مؤمنان هستند. در همین سوره فرمود : ای مردم! از آنچه در زمین است بخورید. در این آیه می فرماید : ای مؤمنان! از نعمت های دلپسندی که برای شما روزی کرده ام بخورید. شاید در این اختلاف تعبیر، رمزی باشد و آن اینکه هدف اصلی، رزق رسانی به مؤمنان است، ولی دیگر مردم هم در کنار آنها بهره می برند. همان گونه که هدف اصلیِ باغبان از آبیاری، رشد گلها و درختانِ میوه است، گرچه علف های هرز و تیغها نیز به نوایی می رسند.

پیام ها :

1. خودسازی و زهد و تقوا، منافاتی با بهره گیری از طیّبات ندارد. « یا ایّها الّذین آمنوا کلوا من طیّبات »
2. در مکتب اسلام، مادّیات مقدّمه ی معنویات است. « کلوا، واشکروا، تعبدون »
3. اسلام در تغذیه، به بهداشت توجّه دارد. « طیّبات ما رزقناکم »³ [1]

 

2- پرهیز از خوردنی های حرام

آیه 173 سوره بقره می فرماید : « همانا خداوند مردار و خون و گوشت خوک و آنچه را که (هنگام ذبح) نام غیرخدا بر آن برده شده، حرام کرده است. (ولی) آن کس که ناچار شد (به خوردن اینها) در صورتی که زیاده طلبی نکند و از حدّ احتیاج نگذراند، گناهی بر او نیست، همانا خداوند بخشنده و مهربان است. »

به دنبال آیه ی قبل که فرمود : از پیش خود، حلال های خدا را بر خود حرام نکنید، خداوند تنها مردار و خون و گوشت خوک و هر حیوانی که مانند زمان جاهلیّت نام غیرخدا هنگام ذبح بر او برده شود، حرام کرده است.

امام صادق (ع) فرمود : گوشت مردار، سبب ضعف بدن و قطع نسل و مرگ ناگهانی می شود و خوردن خون، سبب سنگدلی و قساوت قلب می گردد.

طبق نظریه های بهداشتی، گوشت خوک عامل دو نوع کرم کدو و تریشین است و حتّی در بعضی از کشورها، مصرف گوشت خوک ممنوع شمرده شده و انجیل مسیح نیز گناهکاران را به خوک تشبیه کرده است.

کسی که برای حفظ جان خود هیچ غذایی نداشته باشد، می تواند به خاطر اضطرار از غذای حرام استفاده کند، مشروط بر اینکه از روی سرکشی و نافرمانی و ستمگری نباشد. یعنی فقط به همان مقداری مصرف کند که خود را از مرگ برهاند، نه اینکه خواهان لذّت باشد. این اجازه به خاطر لطف و مهربانی خداوند است. امام صادق (ع) فرمود : اگر انسان عمداً در حال اضطرار از خوردنی های ممنوع نخورد و بمیرد، کافر مرده است.

قاعده اضطرار، اختصاص به خوردنی ها ندارد و در هر مسئله ای پیش آید، قانون را تخفیف می دهد. از امام صادق (ع) سؤال کردند که پزشک به مریضی دستور استراحت و خوابیدن داده است، نماز را چه کند؟ امام این آیه را تلاوت نموده و فرمودند : نماز را خوابیده بخواند.

احکام اسلام بر اساس مصالح است. در آیه قبل، خوردن به خاطر طیّب بودن آنها مباح بود و در این آیه چیزهایی که از طیّبات نیستند، حرام می شود. تحریم های الهی، تنها به جهت مسائل طبّی و بهداشتی نیست، مثل تحریم گوشت مردار و خون، بلکه گاهی دلیل حرمت، مسائل اعتقادی، فکری و تربیتی است. نظیر تحریم گوشت حیوانی که نام غیرخدا بر آن برده شده که به خاطر شرک زدایی است. چنانکه گاهی ما از غذای شخصی دوری می کنیم، به خاطر عدم رعایت بهداشت توسّط او، ولی گاهی دوری ما از روی اعراض یا اعتراض و برائت از اوست.

 

 

 

پیام ها :

1. اسلام به مسئله غذا و تغذیه، توجّه کامل داشته و بارها در مورد غذاهای مضرّ و حرام هشدار داده است. « انّما حرّم علیکم المیتة ... »
2. تحریم ها، تنها به دست خداست نه دیگران. « انّما حرّم علیکم »

3. توجّه به خداوند و بردن نام او، در ذبح حیوانات لازم است. تا هیچ کار ما خارج از مدار توحید نباشد و با مظاهر شرک و بت پرستی مبارزه کنیم. « و ما اهلّ به لغیر الله »⁴ [1]

 

3- سلام قولی و خارجی

سلام قولی که درخواست سلامت از خدا به شخص است، نشانگر این است که قرآن برای صحّت و سلامت جسمی و روحی اشخاص ارزش قایل است. کتاب قاموس قرآن در این مورد چنین توضیح می دهد :

یک دفعه سلام خارجی است به معنی سلامت مثل « ادخُلوها بِسَلامٍ ذلِکَ یَومُ الخُلُودِ » ق/34. به سلامت وارد بهشت شوید. آن روز خلود است. و مثل « یا نارُکُونی بَرداً وَ سَلاماً علی اِبراهیمَ » انبیاء/69. سلام، بودن آتش بی حرارت و بی سوزش بودن آن است نسبت به ابراهیم (ع). و ایضاً « یَهدی بِهِ اللهُ مَنِ اتَّبَعَ رِضوانَهُ سُبُلَ السَّلام ... » مائده/16. « لَهُم دارُ السَّلامِ عِندَ رَبِّهِم ... » انعام/ 127. که همه اینها به معنی سلامت و سلام خارجی است.

یک دفعه سلام قولی است مثل « وَ اِذا جائَکَ الّذینَ یُؤمِنونَ بِآیاتِنا فَقُل سَلامٌ عَلَیکُم ... » انعام/54. « وَ نادَوا اَصحابَ الجَنَّةِ اَن سَلامٌ عَلَیکُم ... » اعراف/46.

سلام قولی در اسلام همین است و آن دعا و خواستن سلامت از خداوند به شخص است. سلام علیکم یعنی سلامت باد از خدا بر شما و چون از جانب خداست لذا تحیّتی است از خدا و با برکت و پاک و دلچسب است « فَسَلِّموا عَلی اَنفُسِکُم مِن عِندِ اللهِ مُبارَکَةً طَیِّبَةً ... » نور/61. « سَلامٌ قَولاً مِن رَبٍّ رَحیم » یس/58. این سلام قولی از جانب خداوند است که به اهل بهشت اعلام می شود و می دانند که پیوسته در سلامت و امن خواهند بود. ممکن است مراد از آن قول ملائکه باشد که به اهل بهشت گویند
« سَلامٌ عَلَیکُم بِما صَبَرتُم فَنِعمَ عُقبَی الدّار » رعد/24. چون سلام ملائکه با اجازه خداست لذا در سوره یس سلام خدا خوانده شده است و ممکن است بگوییم : خداوند صدا خلق می کند و اهل بهشت می شنوند مثل وحی به موسی در طور سیناء.

« وَلا تَقُولوا لِمَن اَلقی اِلَیکُمُ السّلامَ لَستَ مُؤمِناً ... » نساء/94. ظاهراً مراد از آن سلام قولی است چنان که در سبب نزول آیه نقل شده که اسامة بن زید و یارانش مردی را که اسلام آورده بود و به آنها سلام داد و شهادتین گفت کشتند و گوسفندانش را به غنیمت گرفتند. در نتیجه آیه فوق نازل شد.

« وَ اِذا خاطَبَهُمُ الجاهِلونَ قالوُا سَلاماً » فرقان/63. ممکن است سلاماً مفعول فعل محذوف باشد یعنی « نَطلُبُ مِنکُمُ السَّلامَةَ» و شاید صفت محذوف باشد یعنی « قالوُا قَولاً سَلاماً » (راغب).

« سَلامٌ عَلی نُوحٍ فِی العالَمینَ. سَلامٌ عَلی مُوسی وَ هارُونَ.  سَلامٌ عَلی اِلیاسینَ. و سَلامٌ عَلیَ المُرسَلینَ » این آیات از آیه 79 صافّات تا آیه 181 واقع اند. و در ماقبل هر دو آیه اوّل و آیه چهارم این آیه هست « وَ تَرَکنا عَلَیهِ فِی الآخِرینَ » اینها سلام و تحیّت قولی است از جانب خدا و اثر واقعی و خارجی دارد. آیه پنجم شامل تمام مرسلین است و آیه اوّل درباره نوح (ع) از همه وسیع است که در آن لفظ « فِی العالَمینَ » هست. مراد از آن عالم بشر و یا عالم جن و انس و ملائکه است و ظاهراً عالم بشر و ادوار بشری مراد باشد.

به نظر می آید «فِی العالَمینَ» حال باشد از سلام یعنی سلام بر نوع در حالی که آن سلام پیوسته در میان عالمیان هست و خواهد بود. ظاهراًَ برای همین است که المیزان گوید : این سلام تحیّتی است برای نوح از خدا هدیه می شود بر او از جانب امّتهای انسانیّت مادامیکه چیزی از خیرات قولا و عملاً در جوامع بشری واقع شود. چون او (ع) اول کسی است که به دعوت توحید برخاسته و شرک و اثر آن را کوبیده و در حدود هزار سال در این راه رنج برده ... پس برای اوست نصیبی از هر خیر تا روز قیامت و در تمام قرآن سلامی به این وسعت جز درباره نوح یافته نیست.

راغب گوید : این سلام ها روشن می کنند که خدا خواسته به پیامبران ثنا و دعا شود.

« لا یَسمَعُونَ فیها لَغواً وَ لا تَأثیماً. اِلاّ قیلاً سَلاماً سَلاماً » واقعه/25 و 26. بهتر است بگوییم مراد از سلام قولی و فعلی هر دو است یعنی به هم دیگر سلام گویند و از هم دیگر در سلام باشند و شاید قولی مراد باشد یعنی «نطلب لکم سلاماً».

« سَلامٌ هِیَ حَتّی مَطلَعِ الفَجرِ » قدر/5. «هی» راجع به لیلة قدر است یعنی آن شب تا طلوع فجر سلام و سلامت است. درست فهمیده نمی شود که چگونه سلام است آیا برای همه یا برای افراد بخصوصی؟!

از کلام امام سجّاد (ع) به دست می آید که برای عدّه بخصوصی است در دعای 44 صحیفه چنین آمده « سَمّاها لَیلَةَ القَدرِ ... سَلامُ دائِمُ البَرَکَةِ اِلی طُلُوعِ الفَجرِ عَلی مَن یَشاءُ مِن عِبادِهِ بِما اَحکَمَ مِن قَضائِهِ » در این صورت برای کسانی سلامت است که تقدیرشان در آن شب به نحو احسن معیّن می گردد. مثل قرآن که برای مؤمنان شفاست و کافران را جز خسارت نیفزاید « وَلا یَزیدُ الظّالِمینَ اِلاّ خَساراً ».

« وَ اَمّا اِن کانَ مِن اَصحابِ الیَمینِ. فَسَلامٌ لَکَ مِن اَصحابِ الیَمینِ » واقعه/ 90 و91. ممکن است مراد از این سلام همان باشد که درباره اهل بهشت آمده « لایَسمَعُونَ فیها لَغواً اِلاّ سَلاماً ... » مریم/62. ولی «سَلاماً سَلاماً » در سوره واقعه راجع به مقرّبین است. معنی آیه چنین می شود : اما اگر شخص متوّفی از اصحاب یمین باشد سلام آنها مخصوص تو است و شاید «لک» خطاب به حضرت رسول (ص) بوده باشد.

« هُوَ اللهُ الّذی لا اِلهَ اِلاّ هُوَ المَلِکُ القُدّوُسُ السَّلامُ ... » حشر/23. سلام از اسماء حسنی است راغب گوید : گفته اند علّت توصیف خداوند به سلام آن است که عیوب و آفات به حضرتش راه ندارد چنان که به خلایق می رسد. در این صورت سلام به معنی سالم است. طبرسی گوید : سلام یعنی آن که بندگان از ظلمش سالم اند و گفته اند : آن به معنی سالم از هر نقص و عیب و آفت است. صدوق در توحید آن را سلامت دهنده و سالم از هر عیب گفته است. ابن اثیر نیز مثل راغب گفته و بیضاوی آن را اختیار کرده است. در اقرب نیز چنین است. در جوامع الجامع و کشّاف نیز سلامت دهنده یا سالم از هر عیب ذکر شده. المیزان آن را تقریباً بی آزار معنی کرده گوید : سلام کسی است که با تو به سلامت و عافیت ملاقات کند بدون شرّ و ضرر.

خلاصه آنکه : معنی سلام یا سلامت دهنده و یا سالم از هر عیب است و در صورت اوّل از صفات فعل و در صورت دوّم از صفات جلال است و آن در اصل مصدر است و از باب مبالغه وصف حق تعالی آمده. اقرب الموارد عقیده دارد که در اسماء الله جز سلام مصدر نیامده است.³ [5]

و نیز در تفسیر نور در مورد آیه 24 سوره رعد و سلام فرشتگان به بهشتیان چنین بیان می دارد : سلام یکی از نام های خداوند، تهنیت خداوند بر پیامبران، تبریک الهی بر بهشتیان، زمزمه فرشتگان، کلام بین المللی تمام مسلمانان، شعار بهشتیان در این جهان و آن جهان، ذکر خالق و مخلوق، ندای وقت ورود و خروج، آغاز هر کلام در نامه و بیان است که هم بر مرده و زنده و هم بر بزرگ و کوچک گفته می شود و پاسخ آن در هر حال واجب است.

پیام ها :

1. سلام کردن به هنگام ورود، شیوه فرشتگان است. « یدخلون علیهم، سلام علیکم »
2. بهشت « دارالسلام » است. چون فرشته ها از هر سو بر بهشتیان سلام می کنند. « من کلّ باب سلام علیکم »⁴ [6]

 

4- قلب سلیم

در تفسیر نور درباره آیه 84 سوره صافّات در مورد قلب سلیم آمده است که :

امام صادق (ع) فرمود : قلب سلیم قلبی است که جز به خدای تعالی به چیزی وابسته نباشد. آری، شرک یکی از بیماری های قلبی است.

پیام ها :

1. ابتدا درون خود را پاک کنید، سپس به پاک کردن جامعه بپردازید. (لازمه موفّقیّت رهبران دینی، داشتن قلب سلیم است) « جاء ربّه بقلب سلیم اذ قال لابیه »
2. قلب سلیم شرط تقرّب به خدا و بار یافتن به درگاه اوست. « جاء ربّه بقلب سلیم »
3. کسی شیعه واقعی و پیرو راستین پیامبران است که از قلبی سلیم و پاک برخوردار باشد. « و انّ من شیعته لابراهیم اذ جاء ربّه بقلب سلیم »⁷ [5]

قاموس قرآن در مورد قلب سلیم چنین می نویسد : قلب سلیم آن است که از شک و حسد و کفر و غیره سالم و کنار
باشد.⁸ [3]

 

5- مُسَلّمه

قاموس قرآن در مورد بخشی از آیه 71 سوره بقره چنین توضیح می دهد : « ... مُسَلَّمَةٌ لاشِیَةَ فیها ... » از عیوب سلامت است و خالی (لکّه ای) در آن نیست که مراد از آن سلامت ظاهری است.

قرآن کریم ذبح حیوان سالم را توصیه می کند و در این مورد در کتاب تفسیر نور چنین بیان شده است : « مُسلَّمه » به معنای سالم از هر عیب و نقص عضوی و « شِیة » از « وشی» به معنای خال، و « لاشیة » یعنی خال یا رگه ی رنگ دیگری نداشته باشد.

آنچه در راه فرمان خدا مصرف می شود، باید سالم باشد. « مسلّمة » در سفر حج نیز زائر خانه خدا باید روز عید قربان، حیوان سالم ذبح کند.¹⁰ [1]

 

6- شِفاء

شِفاء، صحّت و سلامت جسمی و روحی از امراض بدنی و قلبی است. با توجّه به اینکه عقل سالم در بدن سالم است این مسألۀ مهم مورد تأکید و عنایت عروة الوثقای الهی است. قاموس قرآن در این مورد چنین بیان می دارد : شِفاء به معنی صحّت و سلامت است و در آیه ی 80 سوره شعراء آمده است : « وَ اِذا مَرِضتُ فهو یَشفینِ  » و نیز در آیه 82 سوره اسراء درباره شِفاء
می فرماید : « وَ نُنَزِّلُ مِنَ القُرآنِ ما هُوَ شِفاءٌ وَ رَحمَةٌ لِلمُؤمِنینَ وَ لا یَزیدُ الظّالِمینَ اِلاّ خَساراً » معنی آیه چنین می شود : آنچه شفا و رحمت برای مؤمنان است نازل می کنیم و آن قرآن است و به ظالمان جز زیان نمی افزاید.

به نظر می آید مراد از شفا، صحّت قلب است چنان که فرموده « قَد جاءَتکُم مَوعِظَةٌ مِن رَبِّکُم وَ شِفاءٌ لِما فِی الصُّدوُرِ » یونس/57. مرض تنها مرض بدن نیست بلکه قرآن از مرض قلب نیز نام می برد که از مرض بدن شدیدتر و صعب العلاج تر است « فی قُلوُبِهِم مَرَضٌ » بقره/10. « فَلا تَخضَعنَ بِالقَولِ فَیَطمَعَ الّذی فی قَلبِهِ مَرَضٌ » احزاب/32. قلب مریض دوازده بار در قرآن آمده است (المعجم المفهرس).

قرآن شفا و دوای دردهای قلوب است. شک، حقد، حسد، شرک، کفر، نفاق که امراض قلوب اند به وسیله قرآن زدوده
می شوند « هُوَ شِفاءٌ » از طرف دیگر معرفت، ایمان، عاطفه، انصاف و غیره به وسیله آن وارد قلوب می شوند و آنها عبارت اخرای رحمت اند لذا در زدودن اسقام قلب، شفاء و در وارد کردن فضائل به قلب، رحمت است « هُوَ شِفاءٌ وَ رَحمَةٌ » مثل « هُدیً وَ رَحمَةً لِقَومٍ یُؤمِنونَ » یوسف/111. این قرآن یکپارچه رحمت و شفاء است ظالمان را جز زیان نیفزاید.¹¹ [6]

کتاب تفسیر نور در مورد آیات 78 تا 80 سوره شعراء چنین بیان می کند :

پیام ها :

1. در پیدایش بیماری، خود ما مقصّریم. « مَرِضتُ » و نفرمود : « أمرَضَنی »
2. شفا از خداست. دارو وسیله است و تأثیر آن نیز به اراده اوست. « فهو یَشفین »
3. شفای روح و شفای جسم در کنار هم لازم است. « فهو یهدین- فهو یَشفین »¹² [7]

و نیز آیات 68 و 69 سوره نحل در مورد وحی به زنبور عسل و تولید عسل می باشد که شفای مردم است. قرآن در این باره می فرماید : « و پروردگارت به زنبور عسل وحی (و الهام غریزی) کرد که از بعضی کوه ها و درختان و از داربست هایی که مردم می سازند خانه هایی بساز »

بهترین نوع عسل، عسلِ زنبورهای کوهستان است که از گل و گیاه کوهی استفاده می کنند. (نه مواد قندی مصنوعی که در نزدیکی کندو قرار دهند!) « اتّخذی من الجبال ... و من الشّجر ... »

و آیه 69 همین سوره چنین است : « سپس از همه میوه ها بخور، پس راههای پروردگارت را خاضعانه طی کن. از شکم های آنها نوشیدنی رنگارنگ بیرون می آید که در آن شفای مردم است. البتّه در این (زندگی زنبور) برای کسانی که فکر می کنند قطعاً عبرتی است. »

پیام ها :

1. عسل، عصاره ی انواع میوه هاست. « کُلی من کلّ الثّمرات »
2. اعجاز خلقت : یک کارخانه عسل سازی، در شکم حیوانی کوچک! « یخرج من بطونها »
3. عسل طبیعی به رنگ های مختلفی است. « مختلفاً الوانه » (رنگ های سفید، زرد، قرمز،  که شاید این اختلاف رنگ ها بر اساس اختلاف رنگ گلها باشد.)

4. در گیاهان و گلها، خواص درمانی است که از طریق عسل، شفای دردهای ما می شود. « فیه شفاء للناس » (ناگفته پیداست که عسل، شفای همه دردها نیست، لذا به صورت نکره «شفاءٌ » آمده است).¹³ [4]

در مورد خواصّ عسل در کتاب خوردنی ها و آشامیدنی ها از نظر پیشوایان علم و دین چنین آمده است :

شیرۀ گلها که به وسیله زنبورهای عسل مکیده می شود، پس از جذب در معده آنها تغییراتی می کند و مجدداً به دهان آنها وارد می شود، و به نام عسل بیرون می ریزد. عسل حاوی آب، گلوکز و لوولز (70 تا 75%)، کمی اسید فرمیک، مواد معطر رنگی، ترکیبات مومی، مواد پروتیدی، دیاستازها و اندکی ساکارز (در صورت تازه بودن) و مواد معدنی است.

عسل به علّت داشتن مقدار مساوی گلوکز و لوولز باعث تولید انرژی فوری (در اثر سوختن گلوکز) و انرژی طولانی (در اثر سوختن لوولز) می گردد. بچّه های مریض و ضعیف اگر عسل بخورند باعث افزایش وزنشان می شود و عسل هموگلوبین خونشان را زیاد می کند و به علاوه به علّت داشتن ویتامین B در رشد و نموّ آنها تأثیر زیادی دارد.

عسل کم خونی بیماران را برطرف می کند و رنگ طبیعی آنها را بازمی گرداند، به علاوه از تجمّع پیشاب نیز جلوگیری
می کند. عسل حالت مالیخولیایی، ناراحتیهای عصبی و بی خوابی، حالت زکامی، درد پهلو و سیاتیک، جوشهای صورت و اگزما، سرفه و برونشیت، دیفتری، التهاب معده، روده، سینه و سرمازدگی را برطرف می کند. طبق مطالعات جدید پزشکی، اگر مبتلایات به بیماری های قلبی روزانه 10 تا 140 گرم عسل را به مدّت 1 تا 2 ماه میل کنند، بهبود محسوسی خواهند یافت.

هیچ غذایی مانند عسل پاک و ضدعفونی نیست، زیرا در آن هیچ نوع میکروبی نمی تواند زیست کند. چنین معروف است که هنگامی که گور فرعون مصر را در هرم کئوپس مورد تجسّس قرار دادند، کنار جسد مومیایی شدۀ فرعون، یک ظرف پر از عسل قرار داشت که بعد از چندین هزار سال بدون آن که فاسد یا خراب شده باشد، شکل طبیعی خود را حفظ کرده بود.¹⁴ [2]

پیشوایان دین در مورد خاصیّت عسل چنین می فرمایند :

پیامبر اکرم (ص) فرمود :

-      کسی که می خواهد حافظه اش زیاد شود، باید عسل بخورد.

-      استعمال بوی خوش، خوردن عسل، سواری و نگاه کردن به سبزه نشاط آور است.

-      کسی که در هر ماه یک بار عسل بخورد، به قصد شفائی که قرآن درباره عسل فرموده، از خطر هفتاد و هفت مرض، محفوظ می ماند.

علی (ع) فرمود :

-      سه چیز حافظه را زیاد می کند؛ قرائت قرآن، خوردن عسل و جویدن کندر.

امام صادق (ع) فرمود :

-      پیغمبر خدا (ص) از عسل خوشش می آمد و آن را دوست می داشت.

-      هیچ چیز برای مردم مانند عسل شفابخش نیست.

-      عسل بلغم را آب می کند.¹⁵ [2]

و نیز قرآن در آیه 57 سوره یونس در مورد شفاء می فرماید : « ای مردم! همانا از سوی پروردگارتان پند و اندرزی برای شما آمد که مایه ی شفا برای آنچه در سینه های شماست و هدایت و رحمتی برای مؤمنان است. »

« شِفاء لما فی الصّدور » یعنی مایه ی پاکی روح و قلب از آفات روحی است. زیرا امراض روحی سخت تر از امراض جسمی است و هنر قرآن نیز در همین شفابخشی به امراض روحی است.

پیامبر اکرم (ص) فرمود : در هجوم فتنه های تیره و وحشتناک، به قرآن پناه برید که هم موعظه است، هم شفا، هم نور و هم رحمت.

امام صادق (ع) فرمود : قرآن، برای تمام امراض روحی و شبهات و افکار شفاست.

پیام ها :

1. نزول کتاب که شامل موعظه و شفابخشی و هدایت و رحمت باشد، از شئون ربوبیّت الهی است. « من ربّکم »
2. قرآن، شفای هر دردی است. درمان دردها را باید از مکتب قرآن گرفت، نه مکاتب شرق و غرب. « شفاء لما فی الصّدور»¹⁶ [8]

 

7- گوشت تازه ماهی

گوشت ماهی از نظر متخصّصان مواد غذایی یکی از ارزشمندترین منابع غذایی در تأمین سلامت انسانهاست. بخشی از آیه 14 سوره نحل در این مورد می فرماید : « و اوست آنکه دریا را رام نمود تا از آن گوشت تازه بخورید ... »

نقش دریا در زندگی انسان بسیار است. آبِ آن مایه بخار و ابر و باران است. عمقِ آن تأمین کننده ی غذای انسان با لذیذترین ماهی ها و سطح آن، ارزان ترین و گسترده ترین راه برای حمل و نقلِ کالا و مسافر است. و همه ی اینها، تنها به تدبیر و قدرت الهی است و بشر هیچ نقشی در آن ندارد.

پیام ها :

1. دریا، مهم ترین منبع تأمین گوشتِ تازه و سالم است. « لحماً طریّاً »
2. قانون کلی در مورد حیوانات دریایی، حلال بودن است، مگر آنکه دلیل خاصی بر حرمت باشد. « لتاکلوا »
3. تازه بودنِ گوشت، یک ارزش است. « لحماً طریّاً »¹⁷ [4]

در کتاب خوردنی ها و آشامیدنی ها از نظر پیشوایان علم و دین در مورد گوشت ماهی این گونه توضیح می دهد :

از نظر ارزش غذایی، گوشت ماهی یکی از بهترین مواد پروتئین دار، فسفردار و ویتامین دار است به ویژه ویتامین های D,A. به علاوه ترکیبات شیمیایی آن کمتر از گوشت گاو و گوسفند نیست، بلکه از برخی جهات بر آنها برتری دارد. بدین جهت کارشناسان مواد غذایی، گوشت ماهی را یکی از بهترین و با ارزش ترین منابع غذایی برای انسان می دانند.

ترکیب شیمیایی بدن ماهیها مختلف است، ولی به هر حال حاوی آب، آلبومین، مواد چربی و مواد معدنی است. علاوه بر این در خاویار مقداری لستین و ویتامین های A و D موجود است. در کیسۀ صفرای ماهی مقدار نسبتاً زیادی انسولین موجود است؛ به طوری که مقدار انسولینی که از یک نوع ماهی به نام سفره ماهی استخراج می کنند، برابر مقدار انسولین حاصل از غده لوزالمعده 150 گاو است. مقدار ویتامین A موجود در یک کیلو ماهی، برابر ویتامین A موجود در 220 کیلو کره یا 6500 عدد تخم مرغ است. یک کیلو گوشت ماهی آزاد 2500 کالری حرارت تولید می کند. ماهی مخصوصاً هنگامی که با سبزی توأم گردد، باعث افزایش فوق العاده ترشحات شیرۀ معدی می شود.¹⁸ [2]

 

8- شیر خالص و گوارا

شیر بهترین مادّه غذایی و از نوشیدنی های مقوّی و سالم انسان به شمار می رود. در شیر قطرات کوچک چربی بسیاری شناورند در صورتی که ترکیبات دیگرش (مانند مواد پروتیدی و گلوسیدی و املاح) در آن به حال محلول موجودند. قرآن کریم در آیه 66 سوره نحل می فرماید :

« و بی گمان برای شما در (آفرینش) چهارپایان عبرتی است، ما شما را از آنچه در درون آنهاست، از میان غذاهای هضم شده و خون، شیر خالصی که برای نوشندگان گوارا است سیراب می کنیم. »

خداوند، نه تنها از لابه لای ابر آسمان ها، آبی که مایه حیات است نازل می کند، بلکه از لابه لای درون حیوانات، شیری که مایه حیات است، خارج می کند. شیر، یک غذای کامل است که هم به جای آب است و هم به جای غذا و تمام نیازهای بدن را تأمین می کند. در روایات می خوانیم : شیر، عقل را زیاد، ذهن را صفا، چشم را روشنی، قلب را تقویت، پشت را محکم، و فراموشی را کم می کند.

چهارپایان، تنها وسیله ی تأمین نیازهای مادّی ما نیستند، بلکه می توانند وسیله ی تکامل معنوی و رشد ایمانی ما باشند.

شرط گوارایی نوشیدنی ها، خالص بودن است. آری، آب های آشامیدنی زمانی گوارا است که از هر گونه آلودگی خالص باشند. « خالصاً سائغاً للشّاربین »¹⁹ [4]

 

9- گوشت های حرام از نظر اسلام

گوشت هایی که سلامتی جسمی و روحی انسان را به خطر می اندازد از نظر اسلام حرام است. اسلام مکتب عدل است، نه مثل غربی ها افراط در مصرف گوشت را توصیه می کند، و نه مثل بودایی ها آن را حرام می داند، و نه مثل چینی ها خوردن گوشت هر حیوانی را به هر شکلی جایز می داند. در اسلام برای مصرف گوشت، شرایط و حدودی است، از جمله :

الف) گوشت حیوانات گوشتخوار را نخورید زیرا دارای آلودگی های مختلف میکربی و انگلی و ... هستند.

ب) گوشت درّندگان را نخورید، که روح قساوت و درّندگی در شما پیدا می شود.

ج) گوشت حیواناتی که موجب تنفّر عمومی است، مصرف نکنید.

د) گوشت حیوانی که هنگام ذبح، نام مبارک خدا بر آن گفته نشده، نخورید.

هـ) گوشت مردار را نخورید. چون هنگام مرگ حیوان، خون پیش از هر چیز دیگر فاسد شده و ایجاد نوعی مسمومیّت
می کند، از این رو حیواناتی که خفّه شده، شاخ خورده، پرت شده، کتک خورده و دریده شده که جان دادنشان همراه با بیرون آمدن کامل خون نیست، در اسلام خوردن آنان حرام است.

از همه ی حیوانات حرام گوشت، فقط نام خوک در این آیه آمده، چون مصرف آن رواج داشته است.

امام صادق (ع) درباره ی گوشت مردار فرمود : کسی به آن نزدیک نشد مگر آنکه ضعف و لاغری و سستی و قطع نسل و سکته و مرگ ناگهانی او را گرفت.

خونخواری رسم جاهلیّت بود. این کار، سبب قساوت قلب و بی رحمی می شود، تا حدّی که خطر کشتن فرزند یا پدر و مادر را به همراه دارد. خونخوار، رفیق و دوست نمی شناسد. لذا خوردن خون حرام است، امّا تزریق آن اشکالی ندارد.²⁰ [9]

قرآن در آیه 3 سوره مائده در این مورد می فرماید :

« بر شما، (خوردن گوشت) مردار، خون، گوشت خوک و حیوانی که به نام غیرخدا ذبح شود، و حیوانی (حلال گوشت) که بر اثر خفّه شدن، یا کتک خوردن، یا پرت شدن، یا شاخ خوردن بمیرد، و نیم خورده درّندگان حرام شده است مگر آنکه (قبل از کشته شدن به دست درّنده) به طور شرعی ذبح کرده باشید. همچنین حرام است حیوانی که برای بت ها ذبح شده یا به وسیله ی
چوبه های قمار تقسیم می کنید. همه ی اینها نافرمانی خداست. »

پیام ها :

1. اسلام دینی جامع است و همه ی نیازهای طبیعی و روحی انسان را مورد توجّه قرار داده و نظر صریح می دهد. «حُرّمت»
2. نقش غذا در سلامت جسم و روح، به حدّی است که در قرآن، بارها بر آن تأکید شده است. « حُرّمت علیکم ... »²¹ [9]

 

10- سوّی

در کتاب صدف های قرآنی در مورد واژۀ سوّی در آیات دوّم سوره اعلی و هفتم سوره شمس چنین توضیح می دهد :

قرآن دو « سَوّی » دارد یکی برای سلامت جسم که می فرماید : « اَلَّذی خَلَقَ فَسَوّا » و دیگری برای سلامت روح است که می فرماید : « وَ نَفسٍ وَ مَا سوّاها » سوگند به نفس و آن کس که آن را درست کرد.²² [10]

 

11- طهارت و غسل

طهارت در اسلام اهمیّت بسیاری دارد و نشانه ایمان هر مسلمان، نظافت است. قرآن در آیه 6 سوره مائده می فرماید : « ای کسانی که ایمان آورده اید! هرگاه به نماز برخاستید، پس صورت و دستهایتان تا آرنج را بشویید و قسمتی از سر و پاهایتان را تا برآمدگی روی پا مسح کنید و اگر جُنُب بودید، خود را پاک کنید (و غسل نمایید)، و اگر بیمار یا در سفر بودید، یا یکی از شما از محلّ گودی (محل قضای حاجت) آمده یا با زنان تماس گرفتید (و آمیزش جنسی کردید) و آبی (برای غسل یا وضو) نیافتید، با خاک پاک تیمّم کنید، پس (قسمتی از) صورت و دستانتان را از آن خاک (که بر دستانتان مانده) مسح کنید، خداوند نمی خواهد که شما را در تنگی قرار دهد، بلکه می خواهد شما را پاک کند و نعمتش را بر شما کامل سازد، شاید شما شکرگزار باشید. »²³ [9]

این آیه به وضو با آب پاک یا تیمّم با خاک پاک توصیه می کند. آن گونه که آب، آلودگی را برطرف می کند، خاک پاک هم خاصیّت میکرب کشی دارد. چون در معرض تابش آفتاب و ریزش باران است.

« صَعید » در این آیه از « صعود » به معنای زمین بلند است. امام صادق (ع) در تفسیر « صعیداً طیّباً » فرمودند : زمین بلندی که آب از آن سرازیر شود. آری، زمین گودی که آب آلوده در آن جمع می شود، برای تیمّم مناسب نیست، زیرا شرط تیمّم، خاک پاک است.

در حدیث می خوانیم : « لا صلاة الاّ بطهور»، نماز جز با طهارت (وضو یا غسل یا تیمّم) صحیح نیست.

امام رضا (ع) درباره ی فلسفه وضو می فرماید :

-      زمینه پاکی هنگام  ایستادن در برابر خداست.

-      نشانه ی بندگی و اطاعت است.

-      عامل دوری از آلودگی ها و نجاست است.

-      مایه ی دوری از کسالت و خواب آلودگی است.

-      آماده سازی و رشد روحی برای نماز است.

پیام ها :

1. نظافت و طهارت، لازمه ی ایمان است. « یا ایّها الّذین آمنوا ... فاغسلوا ... فاطّهروا »
2. طهارت، شرط نماز است. « فاغسلوا»
3. همچنان که تماس با قرآن مخصوص پاکان است، ارتباط با خدا هم نیاز به طهارت دارد. « فاغسلوا»
4. آلودگی جسم، مانع قرب به خداست. « اذا قمتم الی الصّلاة فاغسلوا»
5. با آب یا خاک آلوده نمی توان با خدای پاک، ارتباط برقرار کرد. « صعیداً طیّباً »
6. هم خوردنی ها باید طیّب باشد، هم تیمّم باید به خاک طیّب باشد. « صعیداً طیّباً »
7. هدف از وضو و غسل و تیمّم، طهارت معنوی و آمادگی برای ارتباط با خداوند است. « لیطهّرکم »²⁴ [9]

 

12- تسهیلاتی در تکلیف بیماران

قرآن از آنجایی که برای سلامت انسانها ارزش و اهمّیّت خاصّی قایل است بعضی از اعمال عبادی را برای افراد مریض یا کسانی که طاقت انجام آن را ندارند ممنوع کرده است. در بخشی از آیه 184 سوره بقره این چنین آمده است :

« ... کسانی که طاقت روزه ندارند (همچون بیماران مزمن و پیرمردان و پیرزنان)، لازم است کفّاره ای بدهند. مسکینی را اطعام کنند ... »

اگر مسافر یا مریضی روزه گرفت، روزه اش باطل و باید قضای آن را به جا آورد. امام صادق (ع) فرمودند : حتّی اگر مادری نسبت به شیر کودک یا جنین نگرانی داشت، باید روزه خود را افطار نماید و این نشانه ی رأفت خداوند است.

پیام ها :

1. اسلام برای هر فرد در هر شرایطی، قانون مناسب دارد. در این آیه، حکم مسافران، بیماران و سالمندان بیان شده است.
« فمن کان منکم مریضاً او علی سفر»

2. شرایط نباید فلسفه کلّی حکم و آثار و منافع آن را تماماً از بین ببرد. اگر انسان مریض یا مسافر در شرایطی نمی تواند روزه بگیرد، باید در ایّام دیگری قضا کند تا از منافع روزه برخوردار شود. « فعدة من ایّام اُخر »

و نیز در بخشی از آیه 185 سوره بقره در این مورد می فرماید :

« آن کس که بیمار یا در سفر باشد، روزهای دیگری را به همان تعداد روزه بگیرد. خداوند برای شما آسانی می خواهد و برای شما دشواری نمی خواهد. »

اسلام دین آسان و بنای آن بر سهولت و عدم سخت گیری است. هر کس مریض یا مسافر بود روزه نگیرد و قضای آن را انجام دهد. اگر وضو گرفتن مشکل است، تیمّم را جایگزین می کند. اگر ایستادن در نماز مشکل است، اجازه ی نشسته نماز خواندن را می دهد. که این قانون به نام « قاعده لاحرج» در فقه مشهور است.²⁵ [1]

و نیز قرآن در آیه 196 سوره بقره در مورد افراد بیمار یا کسانی که از آزار دشمن می ترسند به خاطر حفظ سلامتی اجازه داده است که اعمال حج را پس از رفع محصورات انجام دهند. این آیه چنین می فرماید :

« و حج و عمره را برای خدا به اتمام رسانید و اگر محصور شدید (و موانعی مانند ترس از دشمن یا بیماری اجازه نداد که پس از احرام بستن، حج را کامل کنید) آنچه از قربانی فراهم است (ذبح کنید و از احرام خارج شوید.) و سرهای خود را نتراشید تا قربانی به قربانگاه برسد و اگر کسی بیمار بود و یا ناراحتی در سر داشت (و ناچار بود سر خود را زودتر بتراشد،) باید کفّاره ای از قبیل روزه یا صدقه یا قربانی بجا آورد و چون (از بیماری و یا دشمن) در امان شدید، پس هر کس به دنبال عمره تمتّع، حج را آغاز کرده آنچه را از قربانی که میسّر است (ذبح کند.) ... »

پیام ها :

1. احکام اسلام، در مقام سخت گیری بر مردم نیست. تمام نمودن حج و عمره بر کسی که از درون مریض یا از بیرون ترس دارد، واجب نیست. « فان اُحصرتم فما استیسر من الهدی »

2. بیماری سبب تخفیف در احکام است، نه تعطیل آن. لذا در حج، افراد معذور باید با روزه یا صدقه یا قربانی، وظایف خود را جبران کنند. « فمن کان منکم مریضاً او ... فقدیة من صیام او صدقة او نسک »²⁶ [1]

قرآن با توجّه به سلامت افراد، انسانهای بیمار را از رفتن به جهاد منع فرموده است. در آیه 17 سوره فتح چنین بیان شده است:

« بر نابینا گناهی نیست و بر گنگ گناهی نیست و بر بیمار گناهی نیست، (که به جهاد نروند) ... »

قرآن گذاشتن اسلحه را به زمین برای کسانی که اگر در جبهه باران ببارد و باران به سلامت آنان ضرر و آزاری رساند، مجاز می داند. در بخشی از آیه 102 سوره نساء می فرماید :

« و اگر از باران رنجی به شما رسید یا بیمار و مجروح بودید، گناهی بر شما نیست که سلاح هایتان را بر زمین بگذارید و (فقط) وسایل دفاع با خود داشته باشید.»²⁷ [11]

 

13- فلسفه وجوب روزه

قرآن در بخشی از آیه 184 سوره بقره می فرماید :

« ... اگر (آثار روزه را) بدانید، (می فهمید که) روزه گرفتن، برایتان بهتر است. (و هرگز به روزه خواری معذوران، غبطه
نمی خوردید.) »²⁸ [1]

در کتاب حکمت و فلسفه نماز و روزه در این مورد چنین بیان شده است :

بدان که روزه یگانه وسیله صحّت و سلامت بدن و تقویّت روح و تکمیل عقل و فکر انسان بوده و هم تنظیم امور جامعه را می کند و از افعال زشت و اخلاق رذیله کاملاً جلو می گیرد.

بزرگان اطبّاء حتّی دکترهای غیرمسلمان هم درباره فوائد طبّی روزه کتابها نوشته و اعتراف ها کرده اند و گفته اند هیچ داروئی برای بهبود مزاج انسان بهتر از روزه گرفتن نیست. زیرا چنان که رسول خدا (ص) فرموده « المعدة بیت کُلّ داءٍ »؛ معده خانه هر دردی است و بسیاری از مرضها ناشی از پرخوری و شکم چرانی می شود و پرهیز کردن و کم خوردن، سرآمد هر داروئی خواهد بود، حکماء گفته اند هفتاد و چند نوع از تب در اثر بی ملاحظه گی در غذاها و زیاده روی در خوردن و آشامیدن است و بهترین راه جلوگیری از این امراض همانا امساک و کم خوری و مخصوصاً روزه گرفتن می باشد.

یکی از دکترهای مسیحی گوید روزه گرفتن جوانی را برمی گرداند و پیری را جواب می گوید و علّت مطلب آن است که معده در اثر غذاهای بیش از مورد نیاز تنبل می شود و احتیاج به استراحت دارد. وقتی در طول سال، یک ماه روزها را روزه گرفت این عمل در تقویّت و تجدید نیروی معده بسیار نقش مؤثّری را عهده دار خواهد بود.

دیگر از فوائد روزه آن است که وقتی انسان در اثر روزه گرفتن گرسنه شد طعم گرسنگی را می چشد و به حال گرسنگان آشنا می شود در نتیجه شفقّت و مهربانی او نسبت به همنوع خود تحریک می گردد و در فکر کمک به حال بینوایان و مستمندان خواهد افتاد که سعدی گوید :

مخصوصاً در روز آخر رمضان و شب عید فطر که به خاطر سلامتی خود و خانواده اش به عدد هر نفر یک من طعام به فقیران می پردازد. این هم از فوائد اجتماعی و اخلاقی روزه به شمار می رود که در محلّ خود به طور مفصّل بیان شده است.

چون روزه دار مدّتی نفس را از خواهشهای نفسانی جلوگیری می کند تدریجاً حالت تصمیم و اراده در وجود او پدید آمده،
می تواند از جمیع خواسته های خود که احیاناً برای او زیان بخش می باشد چشم بپوشد و حالت حیوانیّت و بهیمیّت از او سلب شده کم کم به حال ملکوت و فرشتگان نزدیک می گردد. زیرا انسان از صفات این دو دسته ترکیب شده و می تواند در اثر اطاعت عقل از مقام ملائکه هم بالاتر رود و می تواند در اثر فرمانبرداری شهوت از حیوانات هم پَست تر باشد. چنانکه قرآن در آیه 44 از سوره فرقان می فرماید :

« اِن هُم اِلاّ کَالاَنعامِ بَل هُم اَضَلُّ سَبیلاً » ایشان نیستند مگر مانند چارپایان بلکه پَست تر از آنها و شاعر گوید :

حتّی کار به جایی می رسد که زبانش نیز روزه دار خواهد بود. چنان که پیغمبر اکرم (ص) می فرماید : روزه به منزله سپری است در برابر هدفها و ضربه های شیطان، پس هرگاه یکی از شما روزه گرفت سخن زشت و بد نگوید و نادانی نکند و اگر کسی با وی مجادله نماید یا او را فحش بدهد در جواب بگوید من روزه دار می باشم.

و بالاخره گرسنگی بهترین راه برای دفاع از حملات اهریمن است و غضب و شهوت را تسکین می دهد و شیطنت و درّندگی را تخفیف می بخشد. لذا رسول خدا (ص) فرمود : به درستی که شیطان در مجاری وجود بنی آدم مانند خون در رفت و آمد است پس راه را تنگ کنید بر او به وسیله گرسنگی. و در حدیث دیگری فرمود : ای گروه جوانان اگر می خواهید از شرّ شیطان و گناهان در امان باشید ازدواج کنید و همسر شایسته ای انتخاب نمایید تا به زنا و سایر معاصی دچار نشوید و اگر وسیله ازدواج برای شما فراهم نیست روزه بگیرید که روزه گرفتن ریشه شهوات را سست می کند و از شدّت آن می کاهد.²⁹ [12]

و نیز در کتاب حکمت روزه در مورد نظریه اطبّا در مورد روزه چنین می گوید :

دکتر کارلو آمریکایی در مورد فوائد روزه می گوید : روزه درمانی دراز مدّت برای موارد زیر تجویز می شود :

1. فشار خون زیاد
2. تصلّب شرائین که تازه آغاز شده
3. گرفتگی مجاری خون و لنف
4. آسم قلبی
5. آنژین قلبی
6. سرطان خون
7. امراض عصبی
8. اختلالات دستگاه متابولیسم (چاقی، نقرس، ورم مفاصل، رماتیسم)
9. امراض کبد
10.  ورم کیسه صفرا
11.  امراض معده و روده
12.  یبوست مزمن
13.  ورم لوزه مزمن
14.  زکامهای حلق و بینی
15.  زکامهای نای و نایچه
16.  ناراحتی های کلیه و مثانه
17.  امراض زنان (تورم لگن خاصره، اختلالات قاعدگی، نازایی، یائسگی)
18.  اگزما
19.  دمل
20.  کورک و کهیر
21.  امراض چشمی مثل آب سبز
22.  سردرد مزمن
23.  افسردگی
24.  ضعف جنسی
25.  هیجان شدید
26.  وسواس
27.  نوالژی، مخصوصاً میگرن
28.  صعب العلاج
29.  سرطان قبل از آشکار

دکتر کارلو : روزه ای که اسلام واجب کرده بزرگترین ضامن سلامتی تن است.

دکتر ژان فرموزان : آغاز روزه داری، زبان باردار است، عرق بدن زیاد می شود، دهان بو می گیرد، گاه آب بینی راه می افتد و همه، علامت شستشوی کامل بدن است، پس از سه، چهار روز، بو برطرف می شود، اسید اوریک ادرار کاسته می شود و شخص احساس سبکی و خوشی خارق العاده ای می کند و در این حال اعضاء هم استراحتی دارند.

دکتر کارل : لزوم روزه داری در تمام اَدیان تأکید شده است، در روزه ابتدا گرسنگی و گاهی نوعی تحریک عصبی و بعد ضعف احساس می شود ولی در عین حال کیفیات پوشیده ای که اهمیّت زیادی دارند، به فعّالیّت می افتند و بالاخره تمام اعضاء مواد خاص خود را برای نگهداری و تعادل محیط داخلی و قلب قربانی می کنند.

دکتر کوئل پافرانسوی :  بیماریها از تخمیر غذا در روزه ها است که همه با روزه اصلاح می گردد.

دکتر بندیکت : در این مدّت (ایّام روزه) در ترکیب خون هیچ گونه اختلاطی به هم نرسیده و آن نوری که در بعضی از
روزه داران دیده می شود یک حالت جوانی و نشاطی است که برای روزه داران رُخ می دهد.

کلنل درورشا روانشناس : روزه موجب حالت جذبه روحی می باشد.

دکتر تومانیاس : فایده بزرگ کم خوردن و پرهیز نمودن از غذاها در یک مدّت کوتاه، آن است که چون معده در طول مدّت یازده ماه مرتب پر از غذا بوده و در مدّت یک ماه روزه داری، موادّ غذایی شکم خود را دفع کند و همین طور کبد، که برای حل و هضم غذا مجبور است دائماً صفرای خود را مصرف کند. در مدّت سی روز ترشحات صفراوی را صرف، حلّ کردن باقیمانده، غذای جمع آوری شده خواهد کرد.

دستگاه هاضمه در نتیجه کم خوردن غذا اندکی فراغت حاصل نموده و رفع خستگی می نماید، روزه یعنی کم خوردن و کم آشامیدن در مدّت معینی از سال و این بهترین راه معالجه و حفظ تندرستی است که طبّ قدیم و جدید را از این حیث متوجّه خود ساخته، مخصوصاً امراضی را که به آلات هاضمه به خصوص کلیه و کبد عارض می شود و به توسطّ دارو نمی توان آنها را علاج نمود، روزه به خوبی معالجه می نماید.

چنانچه بهترین داروها برای برطرف ساختن سوء هاضمه روزه گرفتن است، مرض مخصوص کبد نیز که موجب یَرَقان
می گردد، بهترین طریقه معالجه اش همانا روزه گرفتن است، چه آنکه ایجاد این مرض اغلب اوقات به واسطه خستگی کبد است، که در موقع زیادی عمل و فعّالیّت، نمی تواند صفرا را از خون بگیرد.

شهید دکتر پاک نژاد : در ظرف مدّت یک ماه روزه داری، آدمی دارنده یک بدن تازه تعمیر شده و آزاد گردیده و از قید و بند سموم رها شده.

دکتر کلوغ، پزشک مشهور آمریکایی : سرطان از تماس زیاد میکروبهای عفونی و سم های آنها با بدن پدید می آید ... سرطان ابتدا دمل کوچکی است که در روده یا معده می روید، این دمل ها را می توانیم به آسانی با یکی دو هفته روزه معالجه کنیم. معالجه کم خونی معمولی، سفلیس، مالاریا، کثافت و چرک ریه، دمل های بسیار بد که به وسیله ترک غذا، ترک خوراکهای
گوشت دار ممکن می شود. دکتر آلکسی سوفورین پزشک روسی، تنها طریق برای قطع ریشه سرطان روزه است و بس.

درمان از طریق روزه فایده ویژه ای در بیماری های کم خونی، ضعف روده ها، التهاب بسیط و مزمن، دملهای خارجی و داخلی، سل، نقرس (ریختگی پوست)، بیماری های چشم، مرض قند، بیماری های جلدی، بیماری های کلیه، کبد، واسکلیرور، روماتیسم، استسقاء نوراستنی، عرق النّساء، خراز و بیماری های دیگر دارد.³⁰ [13]

 

14- اثر زیان های شراب در سلامت جسمی و عقلی انسانها

آیه 219 سوره بقره در مورد تحریم شراب و قمار چنین فرموده است :

« از تو درباره شراب و قمار می پرسند، بگو : در آن دو گناهی بزرگ است و منافعی (مادّی) نیز برای مردم دارند. (ولی) گناه آن دو از سود آنها بزرگ تر است ... »

سؤال اوّلِ مردم درباره ی حکم خمر و میسر است. کلمه « خمر» به معنای پوشش است و لذا به پارچه ای که زنان سرِ خود را با آن پوشانده و مراعات حجاب می کنند، « خمار» می گویند. از آنجا که شراب، قدرت تشخیص را از عقل گرفته و در واقع آن را می پوشاند، به آن « خمر» می گویند. این آیه در پاسخ پرسش آنها می فرماید : شراب خواری و قماربازی، گناهان بزرگی هستند، گرچه ممکن است منافعی داشته باشند. چنانکه عدّه ای از راه کشت انگور یا شراب فروشی و گروه هایی با دایر کردن قمارخانه، ثروتی به دست می آورند. در کتاب های علمی و تربیتی، آثار و عوارض منفی شراب و قمار به تفصیل بازگو شده است.

در اینجا فهرستی از آنچه در تفسیر نمونه در باب زیان های شراب و قمار آمده است، می آوریم :

1. کوتاه شدن عمر
2. عوارض منفی در کودکان. مخصوصاً اگر آمیزشی در حال مستی صورت گیرد.

3. گسترش فساد اخلاقی و بالا رفتن آمار جنایات از قبیل : سرقت، ضرب و جرح، جرائم جنسی و افزایش خطرات و حوادث رانندگی. از یکی از دانشمندان نقل شده است که اگر دولت ها نیمی از شراب فروشی ها را ببندند، ما نیمی از
بیمارستان ها و تیمارستان ها را می بندیم.

در تفاسیر آمده است که تحریم شراب به صورت تدریجی بوده است. زیرا اعراب، گرفتار شراب بودند و لذا آیات، به تدریج آنها را آماده پذیرش تحریم نمود. ابتدا این آیه نازل شد : « تتّخذون منه سکراً و رزقاً حسناً » از انگور، هم نوشابه ی مست کننده و هم رزق نیکو به دست می آید. یعنی شراب، رزق حسن نیست. بعد این آیه نازل شد : « فیهما اِثم کبیر و منافع للنّاس و اِثمهما اکبر» ضرر شراب و قمار برای مردم، بیشتر از منفعت آنهاست. و سپس این آیه نازل شد : « لاتقربوا الصّلاة و انتم سُکاری» به هنگام نماز نباید مست باشید. و در خاتمه حرمت دائمی و علنی بیان شد؛ « انّما الخمر و المیسر ... رجس من عمل الشّیطان» شراب و قمار ... نجس و از اعمال شیطان هستند.

پیام ها :

1. شراب و قمار، هر دو عامل فساد جسم و روح و مایه ی غفلت هستند. لذا در قرآن در کنار هم مطرح شده اند. « الخمر والمیسر»

2. از اندیشه و امنیّت، پاسداری کنید. با تحریم شراب، از عقل و فکر، و با تحریم قمار، از آرامش و سلامتی روحی و اقتصادی پاسداری شده است. « فیهما اثم کبیر ... و اثمهما اکبر»³¹ [1]

و نیز در آیه 91 سوره مائده چنین آمده است :

« همانا شیطان می خواهد به وسیله شراب و قمار، میان شما دشمنی و کینه بیفکند و شما را از یاد خدا و نماز باز دارد. پس (با این همه مفاسد) آیا دست برمی دارید؟ »³² [9]

در کتاب اثرات مشروبات الکلی از دیدگاه دانش پزشکی در مورد اثرات سوء شراب بر اعصاب و روان، قلب و عروق، دستگاه گوارش، زنان و حاملگی، دستگاه جنسی و ادراری، چشم، سیستم خون سازی و  ترکیبات خون، عناصر خونی مهم، تغذیه،
ماهیچه ها و استخوان و دستگاه تنفسی، تحقیقات جامع و مستدلّی انجام داده و زیرفصل های زیر را مورد بحث قرار داده است :

اثرات مشروبات الکلی بر مغز و حافظه

مطالبی در مورد اختلالات فراموشی

نواحی مغزی مربوط به حافظه

دوره های فراموشی الکلی

اختلال فراموشی پایدار ناشی از الکل

زوال عقل پایدار ناشی از الکل

سکته مغزی و  الکل

تخریب مخچه در اثر الکل

-      اثر باور نکردنی مشروبات الکلی بر طول عمر انسان

-      اختلالات خلقی ناشی از الکل

-      بحث خودکشی و مصرف مشروبات الکلی

-      آیا الکل روی صداقت انسان اثر دارد؟

-      رابطه ارتکاب جرم و مصرف مشروبات الکلی

-      عوامل یادگیری و ارثی

-      اختلال خواب و نقش الکل

-      مسمومیّت با الکل و مستی

-      مسمومیّت الکلی منحصر به فرد

-      اختلالات روانی ناشی از مواد

-      آسیب های اجتماعی ناشی از الکل

-      اضطراب ناشی از مواد

-      اختلالات اضطرابی ناشی از مشروبات الکلی

-      بازار هراسی

-      هراس اجتماعی

-      اختلال وحشت

-      جمعیّت هراسی

-      اختلالات وسواسی- اجباری

-      اختلالات اضطرابی فراگیر

-      پدیده تحمّل الکل

-      اثرات الکل بر روی سیستم اعصاب (سایر اثرات)

-      الکل عامل هر نوع سندرم روانی

-      رابطه شخصیّت ضدّ اجتماعی و مشروبات الکلی

-      تداخل دارویی با الکل

-      بیماری عضلانی قلبی الکلی

-      فوائد و زیانهای الکل روی سیستم قلبی و عروقی

-      بحث فشار خون و مشروبات الکلی

-      رابطه مشروبات الکلی و قلب از نگاه دیگر

-      نارسایی قلبی در الکلی ها

-      فاکتورهای آسیب شناسی

-      بی نظمی قلبی (آریتمی)

-      اثرات مفید الکل بر قلب

-      صاحب نظران دانش آسیب شناسی چه می گویند؟

-      نحوه جذب الکل در دستگاه گوارش

-      رابطه سرطان دهان و مشروبات الکلی

-      رابطه سرطان حنجره و الکل

-      اثرات الکل بر ناحیه مری

-      اثرات مشروبات الکلی بر معده

-      الکل و روده ها

-      اثرات مشروبات الکلی بر کبد (جگر)

-      اثرات الکل بر لوزالمعده

-      اثر مشروبات الکلی در زمان حاملگی

-      مشروبات الکلی در زمان شیردهی

-      عقب ماندگی رشد جنین

-      اثرات مشروبات الکلی بر مسائل خاص دیگری از زنان

-      به طور معدل مشروبات الکلی برای مردها بیشتر زیان آور است یا زنها؟

-      اثرات الکل روی دستگاه تناسلی و فعّالیت جنسی

-      ناباروری مردان و الکل

-      اختلال عملکرد نعوظ در مردان

-      حسادت جنسی

-      الکل و شب ادراری

-      اثرات مشروبات الکلی بر شن کلیه

-      اختلالات ترجیح جنسی

-      عفونت قرنیه و الکلی ها

-      تنبلی چشم ناشی از مصرف تنباکو و الکل

-      مردمک چشم و الکل

-      بیماری نیستاگموس بالا زن

-      عارضه چشمی کمبود ویتامین B3 در الکلی ها

-      کوری چشم و ... در اثر الکل چوب

-      اثرات الکل بر سیستم خون ساز و ترکیبات خون

-      الکل و بیماری نقرس و اسید اوریک خون

-      کاهش عناصر خونی مهم

-      آزمایش خون برای تشخیص مصرف مشروبات الکلی

-      مشروبات الکلی و اثرات تغذیه ای

-      ده برابر افزایش خطر سرطان توسّط مشروبات الکلی

-      اثرات ماهیچه ای و استخوانی مشروبات الکلی

-      بزرگ شدن پستان مردها³³ [14]

 

15- خداوند دوستدار پاکان است

بخشی از آیات 222 سوره بقره و 108 سوره توبه بیان کننده این است که خداوند افراد پاک را دوست دارد و این نشان
می دهد که از نظر قرآن پاکی و پاکان بسیار پرارزشند.

 

16- آب باران

« (به یاد آورید) زمانی که (خداوند) از سوی خود برای آرامش شما، خوابی سبک بر شما مسلّط ساخت و از آسمان بارانی بر شما فرستاد تا شما را با آن پاک کند و پلیدی (وسوسه ی) شیطان را از شما بزداید و دلهای شما را محکم و گام هایتان را با آن استوار سازد. »

مراد از « پاک شدن از پلیدی» ممکن است پاک شدن از وسوسه های شیطان و یا پاک شدن از پلیدی جسمانی بر اثر جنابت بعضی در آن شب باشد، به هر حال باران با توجّه به نیاز شدید مسلمانان، همه ی این مشکلات را برطرف کرد.

امام صادق (ع) فرمود : آب باران بیاشامید که امراض را برطرف می کند، آن گاه این آیه را تلاوت فرمودند. « یذهب عنکم رجز الشیطان»

پیام :

1. پاکی ظاهری : « لیطهّرکم» و پاکی باطنی : « یذهب عنکم رجز الشّیطان»، هر یک به تنهایی ارزش است، امّا ارزشمندتر وجود هر دو با هم می باشد.³⁴ [15]

امام رضا (ع) می فرماید : آب باران (که مستقیماً از آسمان گرفته شود) بدن را پاک و بیماری ها را برطرف می کند.³⁵ [2]

 

17- لباس پاکیزه

آیه 4 سوره مدّثّر می فرماید : « و لباست را پاکیزه دار»

امام صادق (ع) فرمود : منظور از « و ثیابک فطهّر» آن است که لباس خود را کوتاه کن. زیرا در جاهلیّت، بزرگان لباس ها را به قدری بلند می گرفتند که قسمتی از آن بر روی زمین کشیده می شد و افرادی را اجیر می کردند که آن قسمت را همراه آنها بیاورند.

و امام کاظم (ع) فرمود : مراد از « ثیابک فطهّر»، بالا زدن جامه برای جلوگیری از به زمین کشیده شدن آن و آلوده شدن آن است.

پیام ها :

1. نظافت و پاکی، در کنار توحید و تکبیر، نشانه توجّه دین به پاکیزگی است. « و ربّک فکبّر و ثیابک فطهّر»
2. نه فقط پاکی بدن، بلکه نظافت و پاکیزگی لباس نیز مورد توجّه اسلام است. « و ثیابک فطهّر»³⁶ [16]

 

18- مذمّت شکم پرستی و شکم خوارگی

مضرّات زیاده خواری از نظر علم پزشکی و تغذیه به ثبوت رسیده است. بخشی از آیه 12 سوره محمّد (ص) می فرماید :

« ... کسانی که کفر ورزیدند (از زندگی دنیا) بهره می گیرند و همان گونه که چهارپایان می خورند می خورند، و (سرانجام) آتش جایگاه آنهاست.»

تمام همّت حیوانات رسیدن به غذاست. چنان که حضرت علی (ع) می فرماید :  « همّها علفها » همّ و غمّ حیوانات رسیدن به خوراک است. کفّار نیز جز کامیابی اراده ای ندارند. « ولم یرد الاّ الحیاة الدّنیا»

حضرت علی (ع) می فرماید : کسی که تمام توانش را در راه شکمش قرار داده، ارزشش همان چیزی است که از او خارج
می شود.

پیام :

1. شکم پرستی، برجسته ترین نفسانیّات انسان است. زیرا مقام، مال و شهوت هر چند صباحی به سراغ انسان می آید ولی شکم دائماً مزاحم است. (قرآن در کنار عنوان کامیابی، نام خوردن را جداگانه آورده است.) « یتمتّعون و یأکلون»³⁷ [17]

نتیجه

خداوند طیّب است و طیّبین را دوست دارد و پیامبرش نظافت را از ایمان می داند و امامش از خدا سلامت جسم و روح را آرزو می کند. کتابش مطهّره است و آیات شریفه اش شِفای دلهای مریض است. انسان در این کتاب مقدّس در احسن التّقویم خلق شده و خالقش خود را فتبارک اللهُ احسنُ الخالقین خوانده است. سلامت جسم و جان انسان ها در این صحیفه صدق، به قدری ارزشمند است که قتل یک فرد گویی قتل همۀ افراد است و خودآزاری و خودکشی از گناهان کبیره محسوب می شود. رعایت بهداشت تن و روان برای تمامی انسانها الزامی است و در این مورد آنچنان پیش می رود که انجام پاره ای از فرایض که برای شخص مریض مضرّ است ممنوع و حرام می گردد. خوردنی ها و نوشیدنی هایی که برای بدن زیان دارد مورد تحریم قرار می گیرد. خوردن گوشت تازه و عسل و نوشیدن شیر گوارا توصیه می شود. خوردنی هایی که از نظر پزشکی و متخصّصان مواد غذایی تأثیر بسیاری در سلامت اشخاص دارند سفارش می شود. فلسفه روزه و اثر سودبخش آن بر جسم و جان انسانها شایان توجّه و تدبّر است. گلوبندگی و شکم پرستی که به سلامت انسانها لطمه وارد می سازد از نظر قرآن ممنوع است و قرآن این گونه افراد را به چهارپایان مانند کرده و جایگاه اصلی آنان را آتش جهنّم ذکر می کند. قرآن آلودگی جسم را مانعی برای قرب به قادر متعال می داند و وضو و غسل و تیمّم را برای برگزاری نماز سفارش می کند. از رزق های حلال مانند حبوبات، انگور، نباتات، زیتون، خرما، میوه و ... که در تندرستی افراد سودمندند در تنزیل عزیز سخن به میان آورده، انسانها را به استفاده از آنها فرا می خواند، که مطرح کردن این گونه موضوعات، ژرف اندیشی و توجّه قرآن گران مایه را در مورد بهداشت تن و روان روشن می سازد.

 

      من ا... التّوفیق

                          زهرا خلفی ـ عضو هیأت علمی

                                                                                                      دانشگاه آزاد اسلامی واحد دزفول

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

پانوشت ها

1. تفسیر نور، جلد اوّل، صص 256، 257
2. خوردنی ها و آشامیدنیها از نظر پیشوایان علم و دین، ص 13
3. تفسیر نور، جلد اوّل، صص 261، 262
4. همان کتاب، صص 263 تا 265
5. قاموس قرآن، جلد سوّم، صص 296 تا 299
6. تفسیر نور، جلد ششم، صص 221 و 223
7. تفسیر نور، جلد دهم، صص 41، 42
8. قاموس قرآن، جلد سوّم، ص 296
9. همان کتاب، ص 296

10. تفسیر نور، جلد اوّل، صص 137، 138

11. قاموس قرآن، جلد چهارم، ص 59

12. تفسیر نور، جلد هشتم، ص 328

13. تفسیر نور، جلد ششم، صص 420 تا 422

14. خوردنی ها و آشامیدنیها از نظر پیشوایان علم و دین، صص 95 و 96

15. همان کتاب، صص 94 و 95

16. تفسیر نور، جلد پنجم، صص 228، 229

17. تفسیر نور، جلد ششم، صص 373 و 374

18. خوردنی ها و آشامیدنیها از نظر پیشوایان علم و دین، صص 122، 123

19. تفسیر نور، جلد ششم، صص 417، 418

20. تفسیر نور، جلد سوّم، ص 27

21. همان کتاب، صص 23، 28

22. صدفهای قرآنی، ص 116

23. تفسیر نور، جلد سوّم، ص 35

24. همان کتاب، صص 36 تا 38

25. تفسیر نور، جلد اوّل، صص 285 تا 288

26. همان کتاب، صص 310 تا 312

27. تفسیر نور، جلد دوّم، ص 368

28. تفسیر نور، جلد اوّل، ص 285

29. حکمت و فلسفه نماز و روزه، صص 21 تا 25

30. حکمت روزه، صص 19 تا 24

31. تفسیر نور، جلد اوّل، صص 345 تا 347

32. تفسیر نور، جلد سوّم، ص 160

33. اثرات مشروبات الکلی، چای و قهوه از دیدگاه دانش پزشکی و دانشمندان غرب، صص 9 تا 13

34. تفسیر نور، جلد چهارم، صص 283 و 284

35. خوردنیها و آشامیدنیها از نظر پیشوایان علم و دین، ص 18

36. تفسیر نور، جلد دوازدهم، صص 280 تا 282

37. تفسیر نور، جلد یازدهم، صص 69 تا 71

 

 

 

 

 

 

 

منابع و مآخذ

1. تفسیر نور، جلد اوّل، محسن قرائتی، مرکز فرهنگی درسهایی از قرآن، تهران، چاپ هفدهم، بهار 1386
2. خوردنی ها و آشامیدنیها از نظر پیشوایان علم و دین، سیّد محمّد تقی حکیم با همکاری دکتر رهنما چیت ساز، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ ششم، پاییز 1368
3. قاموس قرآن، جلد سوّم، سیّد علی اکبر قرشی، دارالکُتُب الاسلامیه، چاپ ششم، بهار 1372
4. تفسیر نور، جلد ششم، محسن قرائتی، مرکز فرهنگی درسهایی از قرآن، تهران، چاپ شانزدهم، بهار 1386
5. تفسیر نور، جلد دهم، محسن قرائتی، مرکز فرهنگی درسهایی از قرآن، تهران، چاپ هشتم، بهار 1386
6. قاموس قرآن، جلد چهارم، سیّد علی اکبر قرشی، دارالکُتُب الاسلامیه، چاپ ششم، بهار 1372
7. تفسیر نور، جلد هشتم، محسن قرائتی، مرکز فرهنگی درسهایی از قرآن، تهران، چاپ یازدهم، بهار 1386
8. تفسیر نور، جلد پنجم، محسن قرائتی، مرکز فرهنگی درسهایی از قرآن، تهران، چاپ هیجدهم، بهار 1386
9. تفسیر نور، جلد سوّم، محسن قرائتی، مرکز فرهنگی درسهایی از قرآن، تهران، چاپ دهم، بهار 1386
10. صدفهای قرآنی، محمود اکبری، انتشارات فتیان، قم، چاپ چهارم، پاییز 1387
11. تفسیر نور، جلد دوّم، محسن قرائتی، مرکز فرهنگی درسهایی از قرآن، تهران، چاپ چهاردهم، بهار 1386
12. حکمت و فلسفه نماز و روزه، نبوی، مکتب قرآن، تهران، چاپ دوازدهم، دی 1369
13. حکمت روزه، اسدالله محمّدی نیا، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، چاپ اوّل، زمستان 1372
14. اثرات مشروبات الکلی، چای و قهوه از دیدگاه دانش پزشکی و دانشمندان غرب، علی اصغر اکبری، با مقدّمه و تحت نظارت حمید اشکانی، پیمان غدیر، جهرم، چاپ سوّم، 1384
15. تفسیر نور، جلد چهارم، محسن قرائتی، مرکز فرهنگی درسهایی از قرآن، تهران، چاپ یازدهم، بهار 1386
16. تفسیر نور، جلد دوازدهم، محسن قرائتی، مرکز فرهنگی درسهایی از قرآن، تهران، چاپ سوّم، بهار 1386
17. تفسیر نور، جلد یازدهم، محسن قرائتی، مرکز فرهنگی درسهایی از قرآن، تهران، چاپ ششم، بهار 1386

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

نظرات شما عزیزان:

:: موضوعات مرتبط: مقالات ، قرآن و بهداشت تن و روان، ،
:: برچسب‌ها: قرآن و بهداشت تن و روان,